هرانا/ماهنامه خط صلح – انرژی پاک جایگزین سوخت‌های فسیلی و انرژی هسته‌ای است. مسیری که کشورهای توسعه‌یافته سالهاست آغاز کرده‌اند و کمتر از نیم قرن دیگر همه‌ی انرژی مورد نیازشان را توسط انرژی‌های تجدیدپذیر تولید می‌کنند؛ اما در ایران تولید و مصرف انرژی‌های تجدیدپذیر مانند همه‌ی مسائل دیگر نه‌تنها مورد توجه نیست، بلکه به خاطر دیربازده‌بودن برای حکومت صرفه‌ی اقتصادی ندارد. همانطور که موضوع محیط زیست در اولویت جمهوری اسلامی نیست، تولید انرژی‌های پاک هم هیچ‌گاه مسئله‌ی آن نبوده. در این گفتگو با بهروز بهزاد، کارشناس محیط زیست و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی ظرفیت تولید انرژی‌های تجدیدپذیر و محیط زیست در ایران را بررسی می‌کنیم.
آیا اجراکردن طرح‌های انرژی پاک با توجه به تخریب محیط زیست در ایران امکان‌پذیر است؟
انرژی پاک آینده‌ی جهان است. هر کشور و ملتی زودتر به این انرژی مجهز شود، در آینده برنده است و کمتر دچار مشکل خواهد شد. ما هرچه دیرتر برای تولید انرژی‌های تجدیدپذیر اقدام کنیم، خسارت بیشتری می‌بینیم؛ بنابراین با وجود شرایط نامساعد محیط زیست که آن هم مزید بر علت است، باید هرچه سریع‌تر این کار را انجام دهیم.
حدود چهل سال قبل وقتی در پروژه‌ای با سازمان انرژی اتمی کار می‌کردم، مهندس جوانی آنجا مشغول مطالعه روی ساخت پنل‌های خورشیدی بود. امروز مسئولان ما باید با این مباحث آشنا باشند. اگر این اطلاعات و آشنایی وجود نداشته باشد، خیلی سخت می‌شود در این شرایط کار کرد. همان زمان از آن مهندس جوان حمایت نشد و او با اینکه کارمند سازمان بود، استعفا داد به روستای خودش در بیرجند رفت و آنجا این پروژه را به صورت کوچک‌تری اجرا کرد. زمینه‌ی این کار از چهل-پنجاه سال پیش در کشور وجود داشته، اما حمایت نشده. ما نباید زمان را از دست دهیم.
تولید و بهره‌برداری از انرژی‌های پاک نباید با اجرای طرح‌های غول‌آسای بدون بررسی و مطالعه و فقط برای سروصدا و تبلیغات باشد. این طرح نیاز به پژوهش دقیق دارد و مطالعاتی هم انجام شده، چون خوشبختانه ما منابع بسیار خوبی در انرژی خورشیدی، بادی و حتی انرژی دریا داریم که متأسفانه مثل بقیه‌ی منابع ما یا بد ازشان استفاده می‌شود یا اصلاً به آنها توجهی نمی‌شود.
مسئولان جمهوری اسلامی ادعا می‌کنند با سدسازی از انرژی برق‌آبی استفاده می‌کنند؛ در صورتی که سدسازی به تخریب محیط زیست دامن زده و حتی بحران آب را هم تشدید کرده. با توجه به این مسئله زمینه‌ی راه‌اندازی کدام‌یک از صورت‌های انرژی پاک در ایران وجود دارد؟ آیا محیط زیست ایران ظرفیت تولید انرژی‌های تجدیدپذیر را دارد؟
انرژی برق‌آبی در درجه‌ی اول به سد احتیاج دارد تا بتواند با اختلاف سطح ایجاد‌شده برق تولید کند. در حال حاضر سدها بدون مطالعه ساخته می‌شوند یا اگر مطالعه‌ای هم انجام می‌شود به آن توجه نمی‌کنند. من در سه مورد مطالعاتی سدسازی شرکت کردم. هر تحقیق حدود دو سال طول کشید که همه‌ی شرایط اعم از آب، خاک، حیات‌وحش، جغرافیا و زمین بررسی و جای مناسب برای احداث سد مشخص شد. بعد از مدتی که این تحقیقات به پیمان‌کاران تحویل داده شد، بر حسب اتفاق به یکی از این سدها برخوردم و دیدم این سد حدود صدوپنجاه کیلومتر بالاتر از جایی که مطالعات نشان داده بود، احداث شده؛ همین‌طور در رابطه با دو مورد دیگر این موضوع صدق می‌کرد. وقتی جویای موضوع شدم از طرف مسئولان جواب درستی نگرفتم. مسئولان ما رمز موفقیت خود را در جواب‌ندادن می‌دانند، اما در نهایت متوجه شدم افراد قدرتمندی که در منطقه حضور داشتند و صاحب نفوذ بودند، برای اینکه ارزش زمینهای خود را بالا ببرند، محل احداث سد را عوض کردند. این مسئله برای پیمان‌کار هم اهمیت ندارد چون دنبال پول است.
چیزی که در سدسازی مشکل‌ساز شد، همین مسئله‌ی دخالت‌های نامربوط بود. عمر بسیاری از این سدها امروز تمام شده و یکی از مشکلات بزرگ ما تخریب این سدها است. اگر ما این سدها را تخریب نکنیم، آنها محیط زیست را تخریب می‌کنند. در حال حاضر رسوب پشت سدها آنقدر زیاد است که آبی پشت آنها نمی‌ماند. تخریب سد هم نیاز به مطالعات دارد که متأسفانه وجود ندارد.
سدسازی و تولید انرژی برق‌آبی تنها روش استفاده از انرژی‌های پاک بوده که جمهوری اسلامی دنبال کرده؛ بنابراین فکر می‌کنید سدسازی روش کارآمدی در ایران نباشد؟
در حال حاضر، خیر. سدسازی آسان‌ترین روش تولید برق است و ما معمولاً عادت داریم دنبال راحت‌ترین راه باشیم، بدون اینکه فکر کنیم این راه درست است یا نه. با توجه به میزان تبخیر آب که در ایران بسیار بالا است، ما می‌توانیم حد مشخصی از آب را به صورت راکد پشت سدها نگه داریم. بیشتر از آن باشد، آنقدر تبخیر بالا می‌رود که اصلاً صرفه‌ی اقتصادی ندارد. ضمن اینکه به محیط زیست آسیب می‌رساند. ما این ظرفیت را گذرانیدم و دیگر جایی برای احداث سد، جمع‌کردن آب و تولید نیروی برق‌آبی نداریم. تولید انرژی با این روش باید متوقف شود و کنار رود.
آیا راه‌اندازی صفحه‌های خورشیدی یا توربین‌های بادی هم می‌توانند به محیط زیست آسیب برسانند؟
تا جایی که من اطلاع دارم، تولید انرژی خورشیدی آسیبی به محیط زیست نمی‌رساند. صفحه‌های خورشیدی با کمک فتوسل‌ها انرژی خورشید را در خازن‌ها ذخیره می‌کنند. این صفحه‌ها مساحتی از زمین را اشغال می‌کنند و زمین باید جایی انتخاب شود که رویش گیاهی مهم نداشته باشد. راه‌اندازی صفحه‌های خورشیدی فقط نیاز به تأسیسات دارد که احداث آنها ممکن است به محیط زیست آسیب برساند یا جاده‌های دسترسی به این تأسیسات ممکن است مشکلاتی ایجاد کند.
درباره‌ی انرژی بادی موضوع متفاوت است. ما در هر جایی نمی‌توانیم انرژی بادی تولید کنیم و تأسیسات بسیار عظیم‌تری نسبت به انرژی خورشیدی لازم داریم. رفت‌وآمد در این مراکز بسیار زیاد است. به جز صدمه‌ای که تأسیسات و رفت‌وآمد برای کنترل آنها می‌زند، هزینه‌های نگهداری و تعمیر این تأسیسات و توربین‌ها بالا است؛ مثلاً از صد توربین بادی منجیل تعداد کمی از آنها کار می‌کند، چون برای تعمیر و نگهداری آنها هزینه نمی‌شود.
آیا تولید انرژی بادی با توجه به هزینه‌ی آن صرفه‌ی اقتصادی دارد؟
فعلاً خیر. ما در ایران مکان‌های بادگیر خوبی داریم، اما این طرح باید به صورت کوچک، محلی و پایلوت اجرا شود. ما باید به شکل کوچک در این زمینه کار کنیم، چون انرژی بادی به منطقه و جغرافیا بستگی دارد. این مناطق باید در طول چند سال مانتیور شوند و با توجه به نتیجه‌ی آن اقدام کنیم. فعلاً برد با تولید انرژی خورشیدی است.
شکل دیگری از تولید انرژی پاک پرورش بعضی از گونه‌های گیاهی برای بایوفیول است، با توجه به تنش آبی در ایران امکان پرورش این گیاهان وجود دارد؟
تولید انرژی از طبیعت صورت‌های زیاد و مختلفی دارد. بعضی کشورها سالهاست در این زمینه کار می‌کنند و بسیار پیشرفته‌اند. مهم‌ترین کشور در این زمینه اسرائیل است و به منابعی دست پیدا کرده که حتی در امریکا نتوانسته‌اند به این منابع برسند. این صورت‌های تولید انرژی برای کشور ما که در سطح بسیار نازلی از علم و تخصص قرار دارد، خیلی زود است و قابل اجرا نیست. ما در ایران حتی یک جلبک‌شناس نداریم. من مشغول تحقیق روی جلبک‌های سمی‌ام که در برخی مخازن پشت سدها ایجاد می‌شود و برای اکوسیستم و آب‌زیان کشنده و بسیار خطرناک است و تلفات زیادی هم داده؛ مثلاً در کانادا حدود چهارهزار گاو بعد از نوشیدن آبی که با این جلبک‌ها آلوده شده بود، از بین رفتند. در این پروژه برای شناسایی و مطالعه روی جلبک‌ها از هیچ دانشگاه و ارگانی در ایران نتوانستم کمک بگیرم، چون متخصصی در این زمینه وجود ندارد؛ بنابراین ما در این زمینه هیچ امکانی نداریم. مطالعات درباره‌ی این موضوع باید هرچه زودتر شروع شود، چون منابع بی‌نظیر و زیادی در ایران وجود دارد.
از طرف دیگر دو-سوم کشور ما کوهستانی است و ما مناطق پرشیب زیادی داریم. این مناطق برای تولید انرژی‌های غلتان ایده‌آلند؛ مثلاً قبل از انقلاب در سیاه‌‍‌‌‌‌بیشه نیروگاهی با استفاده از شیب طبیعی زمین ساخته شده بود و انرژی برق‌آبی تولید می‌کرد. ما می‌توانیم در دانشگاه‌ها این مطالعات را دنبال کنیم.
آیا راه‌اندازی و تولید انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند به بحران آب در ایران کمک کند؟
بحران آب در ایران نتیجه‌ی عدم مدیریت، سوءمدیریت و نبود دانش کافی مسئولان در چهل سال گذشته است. به تدریج این عوامل جمع شدند، دست به دست هم دادند و بحران آب را ایجاد کردند. ما اگر بخواهیم بحران آب را حل کنیم، حداقل نصف این مدت و زمانی حدود بیست‌وپنج سال طول می‌کشد تا بتوانیم به نتیجه برسیم. اینطور نیست که با اقدامات به خصوص سازه‌ای بتوانیم به بحران آب غلبه کنیم. وقتی یک سفره‌ی آبی هفتاد متر افت کرده، این حداقل سی سال آب‌خیزداری لازم دارد؛ اگر آن خاکی که آب را در خودش نگه می‌دارد، تخریب نشده باشد و اگر فرونشست در آن نقطه وجود نداشته باشد. در حالی که الان همین‌طور فرونشست‌های متعدد در اغلب مناطق ایران داریم که ناشی از تخریب این سفره‌ها است. یعنی خلل و فرجی که آب در آنها می‌ماند و ما به زور آن را به بالا کشیدیم، خالی شده و سنگینی زمین بالایی ذرات خاک را به هم چسبانده. بسیاری از این مسائلی که پیش آمده، دیگر قابل برگشت نیست. اگر سفره‌ی آب زیرزمینی وجود نداشته باشد، هیچ بارانی ذخیره نمی‌شود، اما سفره‌های آبی ما مدام در حال تخریب است که قابل برگشت نیست. اگر مطالعات درباره‌ی انرژی‌های پاک هرچه سریع‌تر آغاز شود و کم‌کم راه‌اندازی تولید این نوع انرژی کلید بخورد، قطعاً بخشی از این منابع آبیِ ازدست‌رفته احیا خواهد شد.
با توجه به اینکه تولید و مصرف سوخت‌های فسیلی برای جمهوری اسلامی صرفه‌ی اقتصادی زیادی دارد و اقتصاد ایران وابسته به نفت است، آیا تولید انرژی‌های تجدیدپذیر از نظر اقتصادی می‌تواند جایگزین سوخت‌های فسیلی شود؟
تولید و توسعه‌ی انرژی پاک یک مسئله‌ی درازمدت است. اگر پیگیری این موضوع از همین امروز شروع شود و مسیر درستی را طی کنیم، حدود بیست سال دیگر می‌توانیم از انرژی‌های تجدیدپذیر بهره‌برداری کنیم. من در حال حاضر در دولت و حکومت انگیزه‌ای نمی‌بینم که بخواهد روی پروژه‌ای درازمدت که حداقل بیست سال زمان می‌برد، سرمایه‌گذاری کند؛ هرچند این بهره‌برداری پایدار خواهد بود.
این موضوع به طرز فکر مسئولان ما بستگی دارد که چقدر بتوانند مسائل را بر مبنای علم توجیه کنند. من چنین توانایی را در این مسئولان نمی‌بینم. مسئولان چنان با مشکلات روز دست به گریبانند که فرصت فکرکردن به این مسائل را ندارند و اگر هم فرصت پیدا کنند، نمی‌توانند منتظر بهره‌برداری بیست سال دیگر باشند؛ بنابراین این چرخه‌ی شیطانی مخرب همین‌طور ادامه خواهد داشت.
بسیاری از حاکمیت‌ها در دنیا مانند ایران از عرصه‌ی علم به دورند و حاضر به توجیه علمی مسائل نیستند و به دنبال پروژه‌های زود بازده‌اند.
آیا تولید انرژی‌های پاک -اگر خواست ساختن بمب اتمی را فاکتور بگیریم- می‌تواند جایگزین انرژی هسته‌ای باشد؟ آیا ما می‌توانیم به جای دنبال‌کردن انرژی هسته‌ای روی تولید انرژی‌های پاک تمرکز کنیم؟ آیا می‌توان آینده‌ای برای دنیا یا ایران متصور شد که فقط از انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده شود؟
انرژی پاک جایگزین انرژی هسته‌ای و سوخت‌های فسیلی است. پنجاه سال دیگر اروپای غربی، امریکا یا کانادا صددرصد انرژی‌هایشان را از این روش تولید و مصرف می‌کنند و کشورهای دیگر برای اینکه چرخه‌ی زندگی و معیشتشان بگذرد، ناگزیرند به این سمت بروند. تولید انرژی‌های تجدیدپذیر با توجه به شرایط و برنامه‌ریزی حال حاضر دنیا انتخاب نیست، بلکه مسیر از پیش تعیین‌شده است. مسائل علمی فراتر از سیاست است و هر حکومت سیاسی اگر به بنیان‌ها و ظرفیت‌های علمی‌اش توجه نکند، خودش ضرر می‌کند. کشورهای قدرتمند مثل امریکا چندین سال پیش متوجه شدند که باید از طریق فعالیت‌های دانش‌بنیان جلو بروند و کشورهایی مثل ایران که حکومتشان این تفکر را نپذیرفته‌‍‍اند، متأسفانه در هیچ زمینهای موفق نبوده‌اند.
