معاون پژوهشی موسسه کادراس با اشاره به اینکه تنباکو معمولاً نخستین ماده‌ای است که جوانان به مصرف آن روی می‌آورند و طبق آمار سازمان ملل متحد از هر چهار دانش‌آموز 13 تا 15 ساله یک نفر در جهان تجربه مصرف سیگار را داشته و حتی اولین مصرف را پیش از 10 سالگی انجام داده است، می‌گوید: طبق «نظریه دروازه‌ای مواد مخدر» معمولاً افراد، مصرف مواد مخدر و حتی کشیده شدن به جرایم مربوط این حوزه را با مواد و اقداماتی آغاز می‌کنند که دارای قبح یا ماهیت مجرمانه پایین‌تری است.
منصور براتی در گفت‌وگو با ایسنا، درخصوص روز جهانی بدون دخانیات (مصادف با 31 ماه مه) و با اشاره به فعالیت هر ساله رسانه‌ها و کارزارهای رسانه‌ای و اقدامات متنوع برای آشنایی مردم سراسر جهان با خطرات مصرف دخانیات، اظهار کرد: امسال موسسه کادراس به عنوان تنها موسسه پژوهشی غیردولتی فعال در زمینه مطالعات بین‌المللی مواد مخدر در ایران، به منظور بزرگداشت این روز، اقدام به برنامه‌ریزی جهت انتشار ویژه‌نامه‌ای با محوریت اقدامات، اهداف و چشم‌اندازهای جهانی در حوزه مقابله با مصرف تنباکو را در دستور کار خود قرار داده است.
وی ادامه داد: اگرچه با پیچیده شدن فرایندهای مقابله با مواد مخدر در جهان و افزایش مخاطرات مصرف انواع مواد مخدر، به خصوص دسته مواد سخت (مانند مت‌آمفتامین) توجه و تمرکز افکار عمومی جهان و نیز عمده ظرفیت دولت‌ها و سازمان‌های بین المللی از مصرف مواد دخانی (تنباکو) دور شده، اما واقعیت‌های موجود حاکی از آن است که مقابله با مصرف تنباکو نباید میان سایر اهداف این حوزه گم شود. چراکه سالانه حدود 7 میلیون نفر از جمعیت جهان به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر اثر مصرف سیگار جان می‌سپارند. از این تعداد حدود 5 میلیون و 800 هزار نفر افرادی هستند که خود به صورت مداوم تنباکو مصرف می‌کنند و حدود 1 میلیون و 200 هزار نفر نیز افرادی هستند که در معرض دود سیگار دچار آسیب‌های سلامتی می‌شوند.
وی با اشاره به قطع 600 میلیون اصله درخت برای تولید سیگار در سراسر جهان و همچنین انتشار 84 میلیون تن گاز دی اکسید کربن در هوا بر اثر مصرف سیگار در سطح جهان و صرف 22 میلیارد لیتر آب در جهان برای تولید سیگار، گفت: از سال 2008 سازمان بهداشت جهانی تلاش‌هایی را در جهت محدود ساختن صنایع دخانی آغاز کرده است.
معاون پژوهشی موسسه کادراس در ادامه با اشاره به آمار مصرف دخانیات میان نوجوانان، بیان کرد: تنباکو معمولاً نخستین ماده‌ای است که جوانان به مصرف آن روی می‌آورند، طبق آمار سازمان ملل متحد از هر چهار دانش‌آموز 13 تا 15 ساله یک نفر در جهان تجربه مصرف سیگار را داشته و حتی اولین مصرف را پیش از 10 سالگی انجام داده است. طبق «نظریه دروازه‌ای مواد مخدر» معمولاً افراد، مصرف مواد مخدر و حتی کشیده شدن به جرایم مربوط این حوزه را با مواد و اقداماتی آغاز می‌کنند که دارای قبح یا ماهیت مجرمانه پایین‌تری است. در واقع سیگار و تنباکو در نقش دروازه ورود تعداد زیادی از افراد به جهان مواد مخدر ظاهر می‌شوند.
وی خاطرنشان کرد: از سوی دیگر همچنان شاهد شکاف جنسیتی در سراسر جهان هستیم؛ پسرها گرایش بیشتری از دختران به مصرف تنباکو دارند. البته این امر در مورد قاره آمریکا و اروپا صادق نیست و در این دو قاره میزان مصرف تنباکو میان پسران و دختران تقریباً برابر است. از هر 10 دختر 13 تا 15 ساله در جهان یک تن تنباکو مصرف می‌کند، این نرخ برای پسران در سطح جهان به یک نفر از هر 7 نفر می‌رسد.
معاون پژوهشی موسسه کادراس ادامه داد: دیده شده جوانان از روی کنجکاوی اقدام به مصرف برخی مواد کرده‌اند یا گه‌گاه بدون اینکه عواقب خاصی را از سر گذرانده باشند تجربه مصرف را داشته‌اند. اما این همه ماجرا نیست و در بلند مدت عواقب مصرف نیز ظاهر خواهد شد. همچنین ممکن است بسیاری از جوانان درگیر الگوهای مصرفی شوند که پیامدهای منفی کوتاه مدتی در پی دارد (مانند مصرف در سنین پایین، مصرف مکرر، مصرف دزهای بالا، چند ماده مصرفی و مصرف مواد هنگام رانندگی، فعالیت جنسی و …). این امر ممکن است الگویی از مصرف را در بزرگسالی ایجاد کند که منجر به پیامدهای منفی طولانی مدت‌تری برای فرد شود.
براتی معتقد است که اگرچه همیشه نمی‌توان یک ارتباط خطی و علی میان مصرف مواد و پیامدهای آن ترسیم کرد و تحلیل پیچیده‌تری مورد نیاز است، اما شواهد قوی نشان از آن دارد که میان مصرف مکرر الکل و مواد مخدر و پیامدهای منفی بهداشتی، آموزشی و اجتماعی همبستگی وجود دارد.
پیامدهای مرتبط با حوزه سلامت
به گفته معاون پژوهشی موسسه کادراس، شواهد محکمی وجود دارد که نشان دهنده ارتباط میان مصرف مواد با ضعف جسمانی و روحی در کودکان و جوانان است، به طور مثال، مصرف دخانیات در کودکان و نوجوانان به روشنی با بروز مشکلات تنفسی مانند آسم و رینیت و در بزرگسالان با انواع سرطان‌ها در ارتباط است. مصرف مکرر کانابیس با فاکتورهای سلامت جسمانی مانند وضعیت تنفسی، بیماری‌های قلبی و عروقی و علائم برونشیت حاد مرتبط است. مصرف کانابیس نیز همچنین در دوران نوجوانی با نرخ بالاتر از کار افتادگی در سنین پایین یعنی از سن 59 سالگی همراه است.
بنابر اظهارات براتی، اثرات شدید مصرف کانابیس شامل افزایش اضطراب، علائم روان پریشی و افزایش خطر مرگ و میر ناشی از مصرف آن مانند تصادفات رانندگی نیز می‌شود.
وی با اشاره به تاثیر مصرف بالای الکل در کودکان و نوجوانان افزود: مصرف بالای الکل توسط کودکان و جوانان در بزرگسالی می‌تواند وضعیت سلامت جسمانی فرد را از جمله در حوزه بیماری‌های گوارشی، بیماری‌های قلبی و عروقی، سرطان تحت‌الشعاع خود قرار دهد. همچنین ممکن است به دلیل تضعیف سیستم ایمنی خطر انواع بیماری‌های عفونی را نیز افزایش دهد. علاوه بر این مصرف بالای الکل در کودکان و جوانان می‌تواند اثرات عصبی منفی و کاهش عملکرد مغز را هم در پی داشته باشد.
معاون پژوهشی موسسه کادراس خاطرنشان کرد: مصرف‌کنندگان تزریقی مواد مخدر نیز که از سرنگ و تجهیزات تزریق به صورت مشترک استفاده می‌کنند در معرض خطر ابتلا به ایدز و سایر بیماری‌های ویروسی هستند که از طریق خون منتقل می‌شوند. همچنین جوانانی که به‌تازگی به مصرف تزریقی روی آورده‌اند، از مخاطرات آن به خوبی آگاه نیستند و حتی نمی‌دانند که چگونه می‌توانند برای بهبود وضعیت خود از سیستم‌های ترک اعتیاد کسب حمایت کنند. از این رو احتمال ابتلای به ایدز و بیماری‌های مرتبط با آن در اوایل تجربه ترزیق در افراد بیشتر است. از سوی دیگر نیز میان پاره‌ای از پیامدهای منفی حوزه سلامت روان مانند رفتارهای مخاطره آمیز جنسی، بزهکاری و خشونت در کودکان و نوجوانان با مصرف‌کننده الکل و مواد مخدر به ویژه در کشورهای با درآمد متوسط و پایین مانند شیلی، چین، نامیبیا همبستگی وجود دارد. همچنین اختلالات مصرف الکل و مواد مخدر به هدر رفتن بخش مهمی از عمر کودکان و نوجوانان مصرف کننده در سراسر جهان می‌انجامد.
پیامدهای آموزشی
وی با تاکید بر اینکه مصرف تنباکو، الکل و مواد مخدر اغلب مشکلات حوزه سلامت روان را به همراه دارد، گفت: این موارد ممکن است بر مشارکت فرد در مدرسه تاثیر منفی گذارد و بنابراین مصرف مواد با پیامدهای منفی آموزشی در سطح جهان مانند عملکرد ضعیف آموزشی، ترک تحصیل، ناتمام ماندن دوره متوسطه و تحصیلات تکمیلی در طیف متنوعی از مناطق توسعه یافته و در حال توسعه دارای همبستگی است.
براتی ضمن هشدار نسبت به اینکه هر چه مصرف در سنین پایین‌تری آغاز شود، پیامدهای منفی بیشتر و طولانی مدت‌تری خواهد داشت، گفت: مصرف زودهنگام تنباکو توسط نوجوانان اغلب به افت عملکرد تحصیلی به ویژه در مدارس می‌انجامد. همچنین نوشیدن مداوم الکل و مستی به ویژه از سنین پایین بسیار مضر است و احتمال تاثیرات منفی زودهنگام بر مغز، مشکلات اجتماعی، فرار از مدرسه و ترک تحصیل را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر مصرف مداوم کانابیس در اوایل نوجوانی، عملکرد ضعیف فرد در مدرسه و ترک زود هنگام تحصیل مرتبط را به همراه دارد. در واقع هر چه دز مصرفی بیشتر و سنگین‌تر باشد، میزان موفقیت تحصیلی کمتر خواهد شد.
معاون پژوهشی موسسه کادراس یکی دیگر از جنبه‌های اختلال آموزشی ناشی از مصرف مواد را پیامدهای منفی آن برای آن‌دسته از همسالان غیر مصرف‌کننده‌ای که با مصرف‌کنندگان ارتباط دارند، دانست و افزود: این موارد شامل، اختلال در زمان مطالعه، توهین، تحقیر و آسیب مالی است. در مدارس مصرف کنندگان مواد می‌توانند زمان آموزشی را مختل و منابع آموزشی را هدر دهند. به طور کلی، وزارت آموزش بریتانیا تخمین زده کاهش دسترسی کودکان و نوجوانان به مصرف مواد به ازای هر فردی که دارای سوء مصرف مواد است، 80 هزار و 700 پوند هزینه برای اقتصاد این کشور دارد.
علت گرایش برخی نوجوانان به مواد مخدر
براتی در ادامه با اشاره به علت گرایش برخی نوجوانان به مواد مخدر معتقد است که ویژگی‌های فرد و محیطی نیز می‌تواند، عامل مهمی در گرایش کودکان و نوجوانان به مصرف مواد مخدر باشد. این ویژگی‌ها و عوامل محیطی به دو دسته «عوامل خطر» و «عوامل مصونیت‌بخش» تقسیم می‌شوند. بسته به اینکه کدام یک از این عوامل احتمال مصرف مواد را در جوانان افزایش یا کاهش دهد، همه افراد ترکیبی از عوامل خطر و عوامل محافظتی را در زندگی خود تجربه می‌کنند و تأثیر متقابل آنها در زندگی یک فرد جوان پیش‌بینی می‌کند که آیا احتمال مصرف مواد در او وجود دارد یا خیر؟.
وی یادآور شد: عوامل خطر و مصونیت‌بخش، کلیه دوره های رشد فرد را در طول زندگی از زمان لقاح تا دوران کودکی، نوجوانی و بزرگسالی شکل می دهند. یکی از راه های مفید برای درک تأثیر متقابل این عوامل، داشتن رویکردی اکولوژیک است که کودک و نوجوان را در مرکز محیط هایی همواره در حال گسترش (یعنی خانواده، مدرسه و جامعه) نشان می‌دهد.
معاون پژوهشی موسسه کادراس با اشاره به اینکه سطح کلی عوامل خطر و مصونیت‌بخش در زندگی کودک محصول تعامل میان ویژگی‌های فردی و تجربیات او در حوزه های مختلف زندگی است، افزود: وابستگی عاطفی پایین کودک و والدین در دوران نوزادی ممکن است به بروز مشکلات رفتاری اولیه در کودک منجر شود و بر عملکرد او در مدرسه و تعامل با همسالانش تاثیر منفی بگذارد. از سوی دیگر، برنامه‌های پیشگیرانه شواهد محور در مدارس می‌تواند توانایی آنها را در تعامل با معلمان و همسالان بهبود بخشد، از مشکلات رفتاری بیشتر جلوگیری کند و به بهبود روابط با والدین کمک کند. آنچه در اوایل زندگی یک فرد اتفاق می‌افتد، بر رویدادها و تجربیات بعدی زندگی او تاثیر می‌گذارد و به این ترتیب، تجربیات اولیه می‌تواند تاثیری مستقیم چه مثبت و چه منفی بر تعیین مسیر زندگی یک کودک داشته باشد.
براتی خاطرنشان کرد: همچنین دوره‌های زندگی کودک ممکن است تحت تأثیر عواملی همچون رویدادهای مهم زندگی وی (نقل مکان به خانه‌ای بهتر و با کیفیت‌تر) یا تحول‌های عمده (مانند انتقال از مقطع ابتدایی به دبیرستان) قرار گیرد و یا تحت الشعاع برنامه پیشگیرانه‌ای قرار گیرد که با عوامل خطر مقابله می‌کند. عواملی که یک جوان را در معرض خطر قرار می‌دهد، یا از سوی دیگر از او در برابر مصرف مواد محافظت می‌کند تا حد زیادی مشابه سایر رفتارهای مشکل‌ساز (مانند خشونت، فعالیت مجرمانه، رفتار جنسی پرخطر و عملکرد ضعیف در مدرسه) است. این امر مستلزم یک رویکرد هماهنگ، جامع و حفظ حقوق اولیه است که کودکان و نوجوانان را برای تقویت عوامل محافظتی و شناخت عوامل خطر توانمند می‌سازد.
وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به اینکه طیفی از عوامل می‌توانند جوانان را به سوی مصرف مواد هدایت کرده یا از آن پیشگیری کند، تصریح کرد: فرد، خانواده، مدرسه، جامعه، رسانه‌ها، کلوپ‌های جوانان، گروه‌های مذهبی، محل‌های کار، موسسات تفریحی و..، لازم است ارتقای سلامت و پیشگیری از مصرف مواد را در سیاست ها و اقدامات خود به کار گیرند، گفت: همچنین آنها باید عوامل مصونیت‌بخش و نیز عوامل خطر را در حوزه‌های مختلف مرتبط با کار خود به مخاطبان معرفی کنند.
معاون پژوهشی موسسه کادراس در این راستا همچنین برنامه‌های تحصیلی در سطح ملی و محلی (محتوا و روش‌های ارائه مطالب) از جمله آموزش مهارت‌های مبتنی بر پیشگیری، آموزش و حمایت از معلمان، متخصصین بهداشت مدارس و سایر کارکنان برای برنامه‌ریزی، توسعه و اجرای یک استراتژی مداخله گرایانه جامع مدرسه محور، مداخلات مبتنی بر شواهد مرتبط با برنامه‌های درسی که در موسسات آموزشی اجرا می‌شود، مداخلات مبتنی بر شواهد اجرا شده در مدرسه و موسسات آموزشی از جمله سیاست‌های مصرف مواد در مدارس، همچنین سایر مداخلات پیشگیرانه مشاهده محور در موسسات آموزشی، ارائه خدمات بهداشتی در مدارس، خدمات مربوط به حوزه پیشگیری و حمایت از جوانان مصرف کننده مواد، مدیریت، هماهنگی و ارزیابی واکنش‌ها در بخش آموزش از جمله نظارت بر شیوع مصرف مواد میان کودکان و جوانان را از جمله چارچوب‌های موردنیاز سیاستی برای پیشگیری از مصرف مواد میان کودکان و نوجوانان عنوان کرد.
