واقعیت زندگی کودکان زندانیان؛ زندگی بدون آفتاب همراه با آزار جنسی و جسمی
«آثار سوزانده شدن با سیگار روی دست‌ها، پاها و همچنین اندام جنسی دختر هشت ساله وجود دارد که مشخصا توسط مادر و زمانی که متوجه شده کودک اندام جنسی خود را لمس می‌کند، انجام شده است.»
«یک مادر بود که اعتیاد داشت و در حال ترک بود. حوصله نداشت. یک بار محکم بچه‌اش را پرت کرد. صورت کودک ورم کرد.»
«موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان» (کویپی) طی هفت سال بررسی روایت‌های زندان‌های زنان در ایران و بندهای مادران در این زندان‌ها، به این روایت‌‌ها دست یافته است؛ واقعیت زندگی کودکانی که کودکی را پشت در بزرگ آهنی بند مادران تجربه می‌کنند؛ تصویری کاملا متفاوت با آن‌چه رسانه‌های رسمی در داخل ایران از زندان‌های زنان و بند مادران ارایه می‌کنند. در این گزارش، با «حامد فرمند»، موسس و مدیر موسسه کودکان زندانیان کویپی گفتوگو کرده‌ایم.
***
درباره موسسه کودکان زندانیان کویپی چه می‌دانیم؟
موسسه غیرانتفاعی «کویپی» که نامش از اولین حروف عبارت انگلیسی، «Children of Imprisoned Parents International» گرفته شده، در نیمه مرداد ۱۳۹۳ برای حفاظت و کمک به کودکانی که پدر یا مادری در زندان داشته یا دارند، تاسیس شده است.
ٰتازه‌‌ترین پژوهشی که موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان (کویپی) در مورد وضعیت کودکان مادران زندانی در ایران انجام داده است، نشان می‌دهد تا چه اندازه حقوق اولیه کودکان این مادران نقض می‌شود و آنها مورد انواع آزارهای جنسی، جسمی و روانی قرار می‌گیرند.
برخورد زندانیان با کودکان زندانی در بند زنان چه‌گونه است؟
– خشونت علیه کودکان در زندان‌ها تنها به آسیب دیدن جسمی، تنبیه بدنی یا شاهد درگیری بودن محدود نیست. موسسه کویپی در تحقیق اخیر خود، آزار جنسی علیه کودکان پسر در زندان «قرچک» ورامین را مستند کرده است. این کودکان مورد سوءاستفاده‌های جنسی زندانیان زن قرار می‌گیرند. یکی از زندانیان سابق این زندان که در بهار سال ۱۳۹۷ در این زندان محبوس بوده، شهادت داده است: «در زندان قرچک شوخی‌ها و برخوردهای جنسی این طور بود که زندانیان زن به دختر بچه‌ها توجه نمی‌کردند ولی در رابطه با پسر بچه‌ها، خودشان را در مقابل آنها برهنه می‌کردند، آنها را با خودشان حمام می‌بردند، با آلت آنها بازی می‌کردند، گیره لباس یا چیزهایی از این دست به آلت آنها می‌زدند، کودک را مجبور می‌کردند بدن آنها را لمس کند یا خودارضایی به کودک یاد می‌دادند. افرادی غیر از مادر کودک، به زور سینه خود را در دهان کودک می‌کردند، به کودک کلمات و حرف‌‌های جنسی یاد می‌دادند و از او می‌خواستند که آنها را تکرار کند یا در حضور کودک سکس تلفنی می‌کردند.»
مددکار اجتماعی شاغل در مراکز شبه‌خانواده نیز به موسسه کویپی گفته که بعد از دو ماه مشاوره، متوجه آزار جنسی کودکان دختر شده است. بر اساس این گزارش، «سپیده قلیان»، فعال مدنی در دوره بازداشت خود در زندان شاهد این بوده که در درگیری‌های بین زندانیان، کودک کمتر از یک سال نیز کتک خورده است.
طبق تبصره یک ماده ۶۹ آیین‌نامه، محکومان و متهمان زن می‌توانند اطفال خود را تا سن دو سال تمام به همراه خود در زندان داشته باشند.
به گفته حامد فرمند، موسس و مدیر (کویپی)، مستندات گزارش موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان که در گفتوگو با شاهدان داخل زندان انجام شده، بیان‌گر این حقیقت است که در خشونت‌های میان زندانیان و یا تنبیه و شکنجه زندانیان توسط زندان‌بان‌ها، کودکان شاهد خشونت‌ها و دعواهای منجر به آسیب‌های جدی بین زندانیان بوده‌اند.
فرمند به «ایران‌وایر» می‌گوید: «استفاده آزادانه از سیگار یا مصرف مواد مخدر از دیگر آسیب‌های مستقیم به کودکان در زندان به شمار می‌رود.»
راوی حکایت‌های داخل زندان چه کسانی بوده‌اند؟ کودکان چه گفته‌اند؟
بر اساس یافته‌های گزارش موسسه کویپی، آثار منفی متعددی از حضور کودکان در زندان‌های ایران شناسایی شده است؛ رفتارهای پرخاش‌گرانه یا انزواطلبانه، زودرنجی، ترس‌های شدید، کابوس‌های شبانه و شب ادراری در کنار آسیب‌های جسمی و روحی ناشی از آزارهای جنسی، جسمی و روانی، مانند دل‌بستگی ناایمن، ناتوانی در کنترل خشم، اعتماد به نفس پایین، سرزنش خود، احساس شرم و اختلال اضطراب و استرس که در بسیاری از موارد تا بزرگ‌سالی این کودکان همراه آنها خواهد ماند.
حامد فرمند می‌گوید: «این موسسه، پژوهش مذکور را بر اساس گفتوگو با تعدادی از زنان زندانی که طی یک سال گذشته از زندان آزاد شده‌اند یا آنها که در زندان هستند و همچنین تعدادی متخصص، از جمله یک مددکار که با کودکان مادران زندانی منتقل شده به شبه خانواده کار می‌کنند، تهیه و جمع‌آوری کرده است.»
این فعال حقوق کودکان می‌گوید: «این پژوهش، ادامه تحقیقاتی است که از سال ۱۳۹۳ در مورد کودکان داخل زندان آغاز کرده بودیم. گزارش اخیر، بخشی از این تحقیقات و مجموعه‌ای از اطلاعات و اخبار و گزارش‌های رسمی است که طی سالهای مختلف در مورد زنان باردار داخل زندان و زنان با کودکان داخل زندان ثبت و جمع‌آوری شده است. در کنار آن، گزارش نهادهای حقوق بشری و فعالان مدنی و یا کسانی که احیانا از این زندان‌ها بیرون آمده و گزارش‌های خود را منتشر کرده‌اند، قرار داده شده است.»
در این پژوهش، با چهار زندانی سابق به صورت مستقیم و با واسطه با دو زندانی سابق و یک زندانی که داخل زندان هستند، گفتوگو و مشاهدات این افراد در این تحقیق به صورت مستند ذکر شده است.
حامد فرمند، فعال حقوق کودکان توضیح می‌دهد: «در عین حال، تلاش کردیم مشاهدات و گزارش‌های سالهای گذشته را نیز مستند کنیم.»
به گفته فرمند، این آسیب‌ها در طول زمان و در جغرافیای ایران، در زندان‌های مختلف رخ داده‌اند.
کدام زندان‌های ایران و کدام کودکان دیده شده‌اند؟
گستردگی اطلاعاتی که موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان مستند کرده است، به یک دوره زمانی خاص و یک زندان‌بان یا مسوول زندان در یک جای مشخصی محدود نمی‌شود و رویکردی است که حاکمیت در برخورد با این کودکان اعمال کرده است؛ به این معنا که حقوق این کودکان را به طور سیستماتیک نقض کرده و نادیده گرفته است. آن‌چه در خصوص کودکان در زندان رخ داده، زیر نظر این افراد و در حیطه مسوولیت آنها رخ داده است.
حامد فرمند در مورد پراکندگی اطلاعات به دست آمده و اسامی زندان‌های مورد بررسی قرار گرفته می‌گوید:«مستندات به دست آمده از زندان سپیدار اهواز، زندان بوشهر و زندان زنان قرچک ورامین، زندان آمل، زندان کچویی، زندان وکیل‌آباد مشهد، زندان لاکان رشت، زندان بم، زندان ارومیه و زندان عادل‌آباد شیراز هستند.»
آیا بزرگ‌سالی کودکان هم در زندان به اسارت رفته است؟
فرایند رشد کودکان مادران زندانی به لحاظ جسمی، روانی، عاطفی و مهارت‌های اجتماعی بسیار اهمیت دارد و نادیده گرفتن هر کدام از این موارد می‌تواند زمینه‌ساز اختلال‌های روحی، روانی و رفتاری در بزرگ‌سالی کودکان شود. در تحقیق اخیر موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان هم تلاش شده است تا جای ممکن به نیازهای پایه‌ای کودکان در زندان توجه شود.
حامد فرمند در این خصوص می‌گوید:«در این گزارش تلاش کرده‌ایم آسیب‌های روانی فراتر از آسیب‌های ثانویه اعمال شده بر کودکان در زندان‌ها را مورد بررسی قرار دهیم. این که کودکان زندانی با ابزارهای زندگی روزمره مثل خودرو، فضای باز، جمعیت شهری و زندگی در شهر، محل بازی یا پارک و یا حتی آسمان شب آشنا نیستند یا این که چون در بند زنان هستند و در محیط زنانه بزرگ می‌شوند، مردها را ندیده‌اند یا از مردها می‌ترسند، درست است ولی آن‌چه ما مستند کرده‌ایم، آسیب‌های فراتر از این موارد است.»
فرمند توضیح می‌دهد: «آسیب جسمی شامل شکل‌های مختلف تنبیه توسط مادران این کودکان یا حتی توسط سایر زندانیان رخ داده است که به دلایل مختلف، از جمله فضای عصبی و پرتنش محیط زندان یا داشتن اعتیاد و در مراحل ترک اعتیاد، از دست دادن کنترل مادر یا نداشتن آگاهی نسبت به نادرست بودن تنبیه بدنی اتفاق افتاده است.»
مساله مهم دیگر، امنیت فضای زندان برای کودکان است که این گزارش می‌گوید ناامنی در زندان‌ها می‌تواند آسیب‌های جسمی بسیاری بر کودکان تحمیل کند. به گفته این فعال حقوق کودکان، بسیاری از حقوق پایه‌ای این کودکان هم‌چون دسترسی به غذا، بهداشت، آب سالم، هوای تمیز و مناسب و تحرک آزاد در کنار داشتن آموزش‌های متناسب با سن آنها از این کودکان دریغ شده است.
چنین آسیب‌هایی می‌توانند آثار ماندگاری تا پایان عمر برای این کودکان در پی داشته باشند و به اختلالات پیچیده‌ای در بزرگ‌سالی و روند رشد آنها منجر شوند.
اهمیت تهیه چنین گزارشی چیست و مخاطبان آن چه کسانی هستند؟
حامد فرمند می‌گوید: «موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان تلاش کرده است در پژوهش خود، این پیام را منتقل کند که اساسا زندان جای کودکان نیست، چه رسد به این که بخواهیم آنها را در محیط جدایی مثل بند مجزای مادران نگه‌داری یا مهدکودکی برای آنها تعبیه کنیم.»
فرمند در مورد راستی‌آزمایی گزارش‌های رسمی در مورد زندان زنان در ایران همچنین می‌گوید: «در این پژوهش، آن‌چه به عنوان مهدکودک از قول نهادهای رسمی تعریف شده است را زیر سوال برده‌ایم چرا که چنین چیزی در زندان‌های ایران وجود ندارد. مسوولان مدعی بند جدای مادران هستند که طبق شواهد ما، بند متفاوتی با سایر بندهای زندان برای مادران موجود نیست و خدمات و امکانات ویژه‌ای هم برای آنها تعبیه نشده است. حتی اگر این دو مشکل اساسی هم نبود، به دلیل عدم آموزش و نبود امکانات ویژه و تراکم جمعیت زندانیان، تفکیک نشدن بندهای مادران و نبود حریم و فضای خصوصی برای این کودکان و مادران، فضای موجود در زندان ناقض حقوق کودکان است و نمی‌تواند پاسخ‌گوی نیاز کودکان باشد.»
این که مسوولان قوه قضاییه و سازمان زندان‌ها چه باید بکنند، در این گزارش مورد توجه قرار گرفته است: «درخواست اصلی ما، جدا کردن کامل کودکان و مادران از سایر زندانی‌ها و نگه‌داری از آنها در مراکز متفاوتی به نام مراکز کودک و مادر زندانی است که به همین نام در دنیا شناخته می‌شود؛ با مجموعه‌ای از برنامه‌های آموزشی برای کارمندان زندان، مادران و خود کودک. وجود یک فضای خصوصی برای هریک از این کودک ـ مادران و وجود برنامه‌های غذایی و بهداشتی ویژه برای این افراد لازم است. البته بعد از سن دو سالگی باید حضور کودکان در زندان‌ها متوقف شود. در حالی که حضور کودکان تا سنین چهار و پنج سال و حتی کودک بالای شش سال هم در گزارش موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان مستند شده است. طبق قوانین موجود ایران، کودکان تا شش سالگی هم می‌توانند در زندان‌ها باشند.»
این فعال حقوق کودک همچنین می‌گوید: «در کنار سایر نهادهای حقوق بشری تاکید می‌کنیم که قوانین باید اصلاح شوند. جای بسیاری از این مادران در زندان‌ها نیست. آنها قربانیان فقر و ناکارآمدی سیستم قضایی هستند. مادرانی با جرایمی در زندان هستند که در بسیاری از موارد، در عرف بین‌الملل جرم تلقی نمی‌شود . بسیاری از مادران می‌توانند بیرون زندان باشند و زندان‌ها خلوت‌تر باشند. شماری از آنها می‌توانند از تنبیهات جایگزین و حبس خانگی به جای حضور در زندان استفاده کنند تا بتوانند در محیط سالم‌تری کودکان خود را پرورش دهند و این کودکان آسیب‌های زندان را متحمل نشوند.»
بر اساس گزارش رسانه‌های داخل ایران، سه تا چهار درصد زندانیان ایران زن هستند و ۶۴ درصد آنها متاهل و ۷۰ درصد زیر ۴۰ سال. تعداد بسیاری از این زنان را مادران تشکیل می‌دهند.
