تاریخ ارسال 06.08.2020
هر تمدنی روش‌ها و ابزاری برای انتقال باورهای خود به نسل‌های بعد طراحی کرده بود و در این میان آثاری ادبی که از آن برای آموزش‌های دینی به کودکان و نوجوانان استفاده می‌شد هم فراوان بودهاند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم، سید‌علی کاشفی خوانساری:
وقتی صحبت از ادبیات دینی کودک و نوجوان پیش می‌آید، پیشینیه و سابقه آن اهمیت فراوانی خواهد یافت. آیا تمدن‌های باستانی هم برنامه و متونی برای آموزش تعالیم دینی به کودکان داشته‌اند؟
انسانها از حدود هفت هزارسال پیش کتابت را در معنای امروزین آغاز کردند و در تمدن‌های گوناگون جهان آثار دینی و ادبی فراوانی پدید آمد. هر تمدنی روش‌ها و ابزاری برای انتقال باورهای خود به نسل‌های بعد طراحی کرده بود و در این میان آثاری ادبی که از آن برای آموزش‌های دینی به کودکان و نوجوانان استفاده می‌شد هم فراوان بودهاند.
اطلاعات ما درباره بسیاری تمدن‌های باستانی ناقص و ناکافی است. ما نمی‌دانیم در سومر، بابل و عیلام باستان چه متونی برای آموزش کودکان به کار می‌رفته است؛ همینطور در تمدن‌های شکوهمند آفریقایی و تمدن‌های بومیان آمریکا.
مصر باستان
عمده متونی که از مصر باستان بر ما مکشوف شده است، دینی‌اند. همه متونی هم که در سال‌های 2000 تا 3000 قبل از میلاد برای آموزش کودکان مصری به کار رفته است دینی بودهاند.
در داستان دو برادر: اوزیریس و ست، هوروس نوجوان به خون‌خواهی پدر برمی‌خیرد. داستان ستنا هم قهرمان نوجوان دارد. اندرزهای پتاح حوتب، وزیر فرعون به فرزندش که 2800 سال پیش از میلاد مسیح نوشته شده، مهمترین منبع آموزشی کودکانه مصر به شمار می‌رفته است.
یونان
زبان یونانی از حدود 700 سال قبل از میلاد مسیح به کتابت درآمده است. یونانیان بیش از هرچیز به آموزش سخنوری و جدل(نقادی) به پسران اهمیت می‌داده‌اند. هسیود مشخصاً متونی را برای آموزش کودکان نوشته بود که درون‌مایه‌های دینی داشت. حماسه‌های هومر و افسانه‌های ازوپ هم برای آموزش کودکان به کار می‌رفت. مهمترین هنر در یونان باستان نمایش است. نمایش‌هایی که جملگی دینی‌اند و مخاطب اصلی آنان نوجوانان و جوانان تعریف شده‌اند.
حتی متون غیر دینی کودکانه در یونان زمینه و رنگ و بویی دینی دارد. حماسه کودکانه نبرد غوکان و موشها 400 سال پیش از میلاد نوشته شده است. اما در این داستان هم که هدفش طنز و سرگرمی است، خدایان حضور دارند.
امپراطوری روم
امپراطوری روم پیش از مسیحی شدن چهار تا پنج قرن را با باورهای باستانی خود گذراند. در آنجا کتاب سخنوری سیسرون مهمترین منبع آموزشی کودکان بود. رومیان گرچه به اندازه یونانیان دین‌باور و دین‌مدار نبودند، با این حال متونی برای آموزش دینی کودکان فراهم آورده بودند.
کتاب حیات مردان نامی نوشته پلوتارک نگاشته در قرن اول میلادی از متون درسی نوجوانان به شمار می آمده است. از آن‌سو کتاب تربیت خطیب نوشته کوینتیلیانوس(آن هم نوشته شده در قرن یکم میلادی) گرچه مهمترین متن آموزشی کودکان و نوجوانان بوده، بیشتر جنبه کاربردی و اجتماعی داشته تا دینی و اعتقادی.
تمدن‌های آسیایی
در هند باید از کتاب جاتاکا نام ببریم که درباره زندگی بودا و در کنار آن چند حکایت مربوط به حیوانات بوده است و در قرن سوم پیش از میلاد تدوین شده است. در چین هم باید از پنج کتاب کنفسیوس و کتاب امثال مربوط به قرون پنج و سه پیش از میلاد نام ببریم که هر دو برای آموزش باورهای دینی به کودکان به‌کار می‌رفته است.
ایران پیش از اسلام
تاریخ تمدن‌های مستقر در فلات ایران به حدود پنج هزار سال قبل از میلاد برمی‌گردد. در مقاطعی حکومت های ایرانی در دوران پیش از اسلام به شدت دینی بودهاند و به همین دلیل انتقال آموزه‌های دینی به کودکان اهمیت ویژه‌ای داشته است.
اطلاعات ما درباره تمدن‌های پیشاآریایی فلات ایران اندک است. از تمدن‌های عیلام، شهر سوخته، سیلک، جیرفت و ... و روش‌های آموزشی آنان برای انتقال باورهای دینی چیز زیادی نمی‌دانیم.
اقوام سامی(آسیایی- آفریقایی) ساکن در غرب ایران و دراویدی‌های ساکن در جنوب شرق با حملات و کوچ آریاییان یا منقرض شده‌اند یا به جنوب کوچیدند و یا در میان مهاجران و اشغالگران مضمحل و مستحیل شدند. آسوریان و مندائیان از معدود اقوام بومی این سرزمین پیش از حضور آریایی‌اند که هنوز حضور و بروز دارند؛ هرچند دین و آئین‌های جدیدتری را پذیرفته‌اند.
آریاییان پیش از کوچ به ایران چندخدایی بودند و قدرت‌های طبیعی و مافوق طبیعی را می‌پرستیدند. کم و بیش همزمان با آغاز کوچ به آیین میترایی گرویدند که تاریخ این دوره و پس از آن آمیخته با افسانه در خداینامه‌ها و شاهنامه‌ها انعکاس یافته است. آریاییان در سرزمین جدید سکنی یافته بودند که آیین مزدایی و دین زردشت را برگزیدند.
درباره تاریخ زندگی زردشت باورهای ناهمگونی وجود دارد. با این حال تقریباً مطمئن هستیم که پادشاهان ماد و هخامنشی و اشکانی زردشتی نبوده‌‌اند. ساسانیان اما حکومت دینی داشتند و متعصبانه بر آیین زردشت پای می‌فشردند.
در اواخر دوره ساسانیان برخلاف اواخر دوره اشکانیان دیگر مردم بسیاری از مناطق امپراطوری زردشتی نبودند. در برخی مناطق غربی مسیحیان اکثریت یافته بودند و بسیاری از مردم مناطق شرقی بودایی شده بودند. مانویان و مزدکیان هم این‌سو و آن سو فراوان بودند. با این حال قدرت در دست پادشاهان و روحانیونی بود که بر پیروی همگان از دین رسمی و حکومتی پافشاری می‌کردند و سخت‌گیری ایشان بر پیروان سایر ادیان زمینه‌ساز سقوطشان شد.
کتاب دینی زردشتیان اوستا نام دارد که ظاهراً بیست وسه بخش داشته که تنها پنج بخش آن باقی مانده است. حدود پنج‌ششم حجم اوستای امروزین پس از دوران زردشت به آن اضافه شده و احتمالاً مربوط به ادوار اشکانی و ساسانی است. اما بخش قدیمی‌تر آن که شاید سروده خود زردشت است، می‌تواند به دوره هخامنشی و کیانی مربوط باشد.
در میان متون برجای مانده به زبان فارسی باستان و فارسی میانه، نوشته‌های دینی هم فراوانند. البته بسیاری از این نوشته‌ها مربوط به جغرافیایی خارج از ایران کنونی‌اند و شامل متون دینی زردشتی، مسیحی و مانوی می‌شوند.
آموختن اوستا مهمترین برنامه آموزشی کودکان در دوره ساسانی است؛ البته اینجا منظور از کودکان تنها پسران و آن هم پسران طبقه‌های مرفه و شاهزادگان در جامعه طبقاتی ساسانی است. خواندن بخش‌های مختلف اوستا در آموزشگاه‌ها و پرستشگاه‌ها به شکل سرود از مهمترین برنامه‌ها و فعالیت‌های آموزشی کودکان بوده است.
در متن اوستا اشارات اندکی به کودکان وجود دارد. «هوسپرم نسک» به موضوع آموزش کودکان و الزامات آن پرداخته است. هات 53 از وهیشتر ایشت ات دختران نوجوان را با صفت دخترانِ زردشت خطاب قرار داده و آنها را به خرد و خرسندی و اندیشه نیک پند داده است. زردشت در هات 45 کودکان را رهاییدهندگان فردا نامیده است.
سایر متون دینی مهم زردشتی در دوران پس از اوستا عبارتند از بندهش، ارداویرافنامه و دینکرت. مخاطب این متون کودکان نیستند اما مهمترین منابع ویژه کودکان و نوجوانان اینها هستند: گزارش گمان شکن (شکند گمانیک وزار)، دادستان مینوی خرد، اندرزنامه پوریوتکیشان، اندرزنامه خویشکاری ریتکان.
در مقدمه گزارش گمان شکن به صراحت هدف از تألیف آن را رفع شبهه از نوآموزان و توانا ساختن آنان در برابر معارضان آیین زردشت ذکر کرده است. بیش از نیمی از کتاب آموزش اصول دین زردشت به زبان ساده است و فصول پایانی به جدل با پیروان سایر ادیان می‌پردازد.
کتاب چیم ـ ی ـ کوستیک(نموداری رشته مقدس) صحبت‌های فرزندی با پدر خویش و پاسخ‌های پدر درباره اصول دین زردشت است.
پُس دانش کامک(پسر آرزومند دانش) کتاب کوچکی درباره بستن کُستی (کمربند دینی زردشتیان) است. در این کتاب هم کودک می‌پرسد و پدر پاسخ می‌دهد.
دادستان (دستورهای) مینوی خرد هم شامل 62 پرسش و پاسخ مفصل است که به سادگی برای کودکان و نوجوانان درباره اصول و عقاید دین زردشت فراهم شده است.
در گزارش گمان‌شکن نویسنده خود قهرمان داستان است. نوجوانی که در جست‌وجوی حقیقت به سفرهای طولانی می‌رود و حالا در میانسالی یافته‌های خود را برای نوجوانان بازگو می‌کند.
هندرز اکتکان (اندرز به کودکان) کتابی خطاب به کودکان کم‌سال و دبستانی است. همینطور خویشکاری ریتکان (وظایف کودکان) که شامل اندرزهای ساده دینی و اخلاقی است. اندرزنامه پوریوتکیشان اما کتابی نوجوانانه و بیشتر فقهی است. کتابی که هر نوجوان باید پیش از پانزده‌سالگی (سن تکلیف در دین زردشت) آن را آموخته باشد.
در تمامی این متون آموزشی ثنویت (دوگانه‌بینی) روح حاکم بر همه تحلیل‌هاست. حال آنکه سروده‌های زردشت در اوستا کاملاً موحدانه و تکخدایی است و این تغییرات ناشی از باورهای عالمان زردشتی در دوره ساسانی بوده است.
باور به آخرت، نیکی به پدر و مادر، ارزش علم، اهمیت کار و کوشش، سازگاری با شرایط و خرسندی، و ... از جمله دستورهای مشترک در بسیاری از این کتاب‌ها است. شیوه تألیف بیشتر این کتاب‌ها پرسش و پاسخ است. روشی که ظاهراً در آن روزگار برای متون کودکانه و آموزشی رایج و مقبول بوده است.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر